Samudragupta 'Parakramank'(Samudragupta Prakramank')

서기 335년 찬드라굽타 1세 이후. 1900년에 Lichchhavi 공주 Kumaradevi에 의해(Maharajadhiraja Sri Chandragupta의 아들, Lichchhavi의 딸, Mahadevi Kumaradevi에서 태어났습니다. ) '파라크라만크' 사무드라굽타는 고대 인도 역사상 가장 위대한 통치자 중 하나로 꼽히는 굽타 왕좌에 앉았습니다. 그의 통치는 인도 역사에서 정치적, 문화적 전성기의 시기로 간주됩니다. 비범하고 다재다능한 재능을 지닌 이 황제는 숙련된 전사, 능숙한 지휘관, 성공적인 조직자, 시를 사랑하는 사람, 예술과 문화의 위대한 발기인이었습니다. 굽타 제국의 건립은 그의 아버지 찬드라굽타 1세에 의해 이루어졌지만, 그 강화와 확장의 실제 작업을 수행한 사람은 사무드라굽타였습니다.

그는 물고기 정의라는 당대의 분위기를 종식시키고, 강력한 경쟁자들을 제거하고, 가장 오만한 세력들을 굴욕시킴으로써 아버지로부터 물려받은 땅을 성공적으로 보존해야 하는 어려운 책임을 완수했을 것입니다. 빛나는 황제의 새로운 이상을 제시했다. 이 황제는 한편으로는 'Sarvarajochcheta'였고, 다른 한편으로는 'Shastratattvarthabhartta'이기도 했습니다.

역사적 출처

사무드라굽타의 개성과 작품을 제대로 보여주는 작품 Prayag-prashasti에서 발견된 Harisena의 작품입니다. Mahadandanayaka Dhruvabhuti의 아들 Harisena는 Samudragupta의 Kumaramatya와 Sandhivigrahika였습니다. 이 prashasti는 Samudragupta의 가입, 정복 및 제국 확장에 대한 정보를 제공합니다. 이 비문은 원래 마우리아 황제 아쇼카(Ashoka)가 자신의 비문을 새겼던 코샴비(Koshambi)에 있었습니다. 아마도 무굴 시대에 알라하바드 요새로 옮겨졌을 것입니다. 이 기둥에는 자한기르 시대의 비문도 포함되어 있습니다.

아쇼카(Ashoka)와 자한기르(Jahangir)의 비문 중에서 사무드라굽타(Samudragupta)의 비문을 발견합니다. 이 글은 샴푸 스타일에 관한 것입니다. 산스크리트어의 찬미는 전자는 운문으로, 후자는 산문으로 쓴다. 전반부 8절 중 세 번째와 네 번째 절만 온전히 발견되고 나머지는 절반쯤 완성됐다. 세 번째 구절은 배움에 대한 그의 중독을 설명하고 네 번째 구절은 왕자로서의 선택을 설명합니다. 프라샤스티의 후반부에는 그의 Aryavarta, Atvik 왕국, Dakshinapath 캠페인 및 국경 왕국과 외국 세력이 그의 복종을 받아들인 것에 대한 설명이 포함되어 있습니다.

Prayag-prashasti에는 날짜가 없습니다. Fleet은 그 스타일을 기반으로 기사가 그의 후계자 중 한 명이 조각했을 가능성을 표현했습니다. 그러나 비문에는 Samudragupta의 Ashwamedha 희생이 설명되어 있지 않으며 이는 희생이 수행되기 전에 비문이 새겨 졌음을 암시합니다. 음반은 과장되고 돋보이게 하는 스타일이므로 주의해서 사용해야 합니다.

Eran의 기사: Samudragupta의 단편적인 비문도 Eran(Madhya Pradesh의 Sagar)에서 발견되었는데, 아마도 봉건 영주가 이를 새겼을 것입니다. 이 기사에서 Samudragupta는 Prithu, Raghav 등과 같은 왕들보다 더 관대하다고합니다. 그들은 기쁠 때 Kubera와 같았고 화가 났을 때 Yama를 좋아했습니다. 비문은 에리킨(에란) 지역이 그의 즐거움의 도시였음을 보여줍니다. 아마도 Samudragupta는 남부 인도 캠페인 동안 Eran을 군사 기지로 삼았을 것입니다.

가야와 날란다의 동판 비문: 그 외에도 가야(Gaya)와 날란다(Nalanda)에서 두 개의 동판 비문이 발견되었습니다. 그들은 Samudragupta의 이름과 그의 업적을 언급합니다. 그러나 Fleet 및 Dinesh Chandra Sarkar와 같은 역사가들은 이 기사가 위조된 것으로 간주합니다. 라메쉬 찬드라 마줌다르(Rames Chandra Majumdar)는 날란다(Nalanda)의 동판 비문이 사무드라굽타의 원본 동전이라고 주장하지만 일부 학자들은 이를 위조품으로 간주하기도 합니다.

인감 증거: Garuda, Dhanurdhar, Parashu, Ashvamedha, Vyaghranihanta 및 Veenavadana 유형으로 알려진 Samudragupta의 6가지 유형의 금화가 발견되었습니다. 이 동전은 그의 관심사와 그의 통치 기간에 일어난 사건에 대한 정보를 제공합니다. 이 중 독수리, 활, 도끼 등의 자세는 그의 군생활과 관련이 있는 것으로 보인다.

계승전쟁과 사무드라굽타 즉위

Prayag-prashasti는 Samudragupta가 Chandragupta I의 많은 아들들 중에서 가장 합당하고 재능이 있음을 보여줍니다. 그는 또한 Lichchhavi 공주 Kumaradevi의 아들이기 때문에 특히 중요했습니다. . Chandragupta는 그를 그의 후계자로 선택하고 Rajya Sabha에 전화하여 모든 사람들 앞에서 그의 결정을 발표했습니다. 이때 그의 온몸은 기쁨으로 감격했고 그의 눈에서는 눈물이 흘러내렸다. 그는 모든 사람 앞에서 Samudragupta를 포옹하고 말했습니다. '당신은 정말로 Arya이고 이제 왕국을 따르십시오. ' 이 결정은 Rajya Sabha에 모인 모든 신사들을 기쁘게 했지만 다른 왕자들(Tulyakulajas)의 얼굴은 더러워졌습니다. 사무드라굽타를 그의 후계자로 임명하기로 한 찬드라굽타의 결정은 아마도 그의 다른 아들들을 기쁘게 하지 않았을 것입니다.

랩슨과 헤라스 신부는 대관식 후 사무드라굽타의 형제들이 '유리'라고 생각합니다. 그에 대항하여 반란을 일으켰습니다. 유리라고 불리는 일부 금화도 발견되었으며, 앞면에는 왕의 모습이 있고 '유리는 선한 행위로 땅을 정복하고 하늘을 정복합니다'라는 문구가 새겨져 있습니다. ' (Kachogamavajitya divam karmabhiruttamairjayati )가 새겨져 있고 뒷면에는 'Sarvarajochcheta'(모든 왕을 제거한 자)라는 제목이 새겨져 있습니다. 랩손과 헤라스 신부는 이 잔이 찬드라굽타가 죽은 후 왕위를 계승한 그의 장남이라고 추측합니다. 유리 동전에는 굽타 시대의 다른 금화보다 훨씬 적은 양의 금이 포함되어 있습니다. 이는 형제 간의 갈등이 국고에 부정적인 영향을 미쳐 Glass가 동전에 포함된 금의 양을 줄여야 했음을 시사합니다. 그러나 Kach는 오랫동안 통치할 수 없었고 Samudragupta는 곧 Pataliputra의 왕좌를 차지했습니다.

그러나 이 계승 전쟁을 지지하는 다른 출처는 에서 발생하지 않습니다. 카흐(Kach)라는 굽타 통치자의 권력을 믿을 수 있는 유일한 근거는 그의 이름이 형용사 '사르바라호체타(Sarvarajochheta)'로 새겨진 동전이다. 굽타 왕조의 역사에서 '사르바라호체타'라는 칭호는 사무드라굽타와 많은 학자들은 카흐(Kach)가 사무드라굽타(Samudraupta)의 두 번째 이름이고 카흐(Kach)라는 이름이 붙은 동전은 그의 소유라고 생각합니다.

Allen에 따르면 Kach는 실제로 Samudragupta의 원래 이름이었지만 나중에 Digvijaya에 의해 'Asamudrakshitish가 되었습니다. ’가 되자 그는 유리 대신 ‘사무드라굽타’라는 이름을 사용하게 되었습니다. Glass라는 이름이 붙은 동전의 비문은 Samudragupta의 Ashwamedha 유형 동전의 '그는 땅을 정복하고 하늘 세계를 정복합니다'(Rajadhirajoprithivin vijitya divam jayati)의 비문에서 나온 '유리는 선행으로 땅을 정복하고 하늘을 정복합니다'입니다. 비슷해요.

마찬가지로 Prayag-prashasti는 '그의 명성이 전 세계를 떠돌았고 전 지구를 정복했기 때문에 인드라로카에 이르렀다'고 말합니다(sarvaprithvivijaya janitodayavyapta nikhalavanitalam kirtimitstridashapati 건물 접근) . 이는 유리 이름이 새겨진 동전이 Samudragupta 자신의 것임을 시사합니다. R.P. Tripathi는 '동등한 가족을 제안합니다. J'는 굽타 왕조의 왕자들을 가리키는 것이 아니라, 사무드라굽타와 같은 강력한 통치자가 왕위에 오르면 자신들이 정복당할 것을 두려워했던 다른 유사한 왕조의 왕자들을 가리키는 것입니다. 따라서 이것이 후계전쟁을 의미해서는 안 된다. 이런 일이 발생하더라도 사무드라굽타가 그의 기량으로 반군을 진압했다는 것은 확실합니다.

바카타카 비문에서는 Samudragupta를 'tatpadaparigrhita라고도 합니다. ’라는 문구가 사용되어 찬드라굽타가 여러 왕자 중에서 그의 아들 사무드라굽타를 그의 후계자로 지명했음이 분명해집니다. Ramesh Chandra Majumdar는 Chandragupta가 Samudragupta의 대관식 이후 포기했다고 추측합니다.

사무드라굽타 사무드라굽타의 '다라니 반다(Dharani-Bandha)' 캠페인

국내 분쟁에서 물러나 수도에서 자신의 지위를 공고히 한 Samudragupta는 Prayag-prashasti의 말을 빌리자면 ' 다라니반다 ’(지구를 묶는 것)였다. 이 Digvijaya 캠페인의 세부 사항은 Allahabad의 Prayag-prashasti에 새겨져 있습니다. 프라샤스티에 따르면, 그는 다양한 무술의 감정가였으며 수백 번의 전투에 참가했습니다(vividhasamarashatavarana dakshasya). ) 그의 동전에는 그는 많은 전투에서 승리한 것으로 유명합니다(samashatavittavijayo )이 보고된다. 이 '파라크라만카'(기량으로 유명한) 왕은 파르사, 반, 샨쿠, 샤크티, 토마르, 빈디팔, 나라크, 바이타스틱과 같은 많은 무기를 사용하는 데 능숙했습니다. 팔의 힘에 의지함(svabhujabalaparakramaik bandhoh) ) 이 '사르바라조체타' 황제는 적들을 분쇄하는 자(jitaripu), 무적(ajitah), 독특한 전사(apratiratha), 비교할 수 없는 강자(aprativaryyavirya), 땅의 정복자(vijitya kshitim), 경쟁 왕자들의 정복자(rajajeta), 패배시키는 자이다. 그의 힘으로 많은 왕을 다스리고(svabhujavijitanekanarapatih), 천상 세계를 정복하겠다는 야망을 품고 있습니다(divam jayati).

Samudragupta의 첫 번째 Aryavarta 캠페인

사무드라굽타는 뛰어난 군사적 능력을 지닌 위대한 황제였습니다. 그의 첫 번째 Aryavarta 캠페인에서 그는 Prayag-prashasti의 13번째와 14번째 줄에 이름이 언급되어 있는 북인도의 세 왕을 패배시키고 정복했습니다. 이 왕들의 이름은 다음과 같습니다:Achyut, Nagsena 및 Kotakulaj.

아츄타: Achyut는 Bareilly의 현대 Ramnagar와 동일시되는 Ahichatra의 통치자였습니다. 이 지역에서는 Achyut라는 이름의 동전이 발견되었습니다. 그의 동전의 질감은 나가 왕조 동전과 유사하여 나가 왕조의 통치자로 보입니다. 이를 통해 사무드라굽타 시대에 나가 왕조의 일부 중요한 분파가 아히차트라를 통치하고 있었음이 분명해졌습니다.

낙센: Nagsena는 Harshacharita에서 언급된 Nagsena와 동일시되는 Nag 왕조의 통치자이기도 했습니다. 수도는 파드마바티(Padmavati)였다. Padmavati는 Gwalior(Madhya Pradesh)의 현대 Padma-pavaya와 동일시됩니다. 나가 동전이 이곳에서 발견되었는데, 이는 나가 왕조의 한 분파가 이곳도 통치했음을 시사합니다. 카시 프라사드 자이스왈(Kashi Prasad Jaiswal)은 그를 마투라(Mathura)의 통치자로 여깁니다.

Achyut와 Nagasena는 아마도 Bharshiva의 Naga 왕조에 속했을 것입니다. Bharashiva Nagas의 권력은 이미 쇠퇴했지만, 그들의 작은 통치자들은 여전히 ​​일부 지역을 통치하고 있었습니다. 강력한 Samudragupta는 'Dharanibandha'라는 높은 이상을 달성하기 위해 이러한 나가 왕조의 통치자들을 물리치고 인도 북부에서 권력을 강화했으며 그의 왕실 주화에 가루다의 이미지를 새기기 시작했습니다.

코쿨라지: 코트쿨라에서 유래한 이 통치자의 이름은 프라야그-프라샤스티(Prayag-prashasti)에서 지워지고 문자 'c'가 남아 있습니다. Dinesh Chandra Sarkar와 같은 학자들은 prashasti의 21행에 언급된 Ganapatinaga일 수 있다고 추측합니다.

Kashi Prasad Jaiswal은 Kotkula를 Kaumudi Mahotsav에 언급된 Magadha 왕조의 Kalyanavarma와 잘못 식별했습니다. '코트'라는 이름이 붙은 일부 동전이 펀자브와 델리에서 발견되었는데, 이는 아마도 이 왕조가 이 지역을 통치했음을 암시합니다. Ramesh Chandra Majumdar에 따르면 Kotkul 통치자는 Kanyakubj(Pushpapur)의 통치자였습니다.

Kashi Prasad Jaiswal은 Aryavarta의 세 왕이 공동 동맹을 맺었고 이 동맹은 Koshambi에서 Samudragupta에 의해 패배했다고 믿습니다. 진실이 무엇이든, 사무드라굽타는 그의 팔의 힘으로 이 세 왕을 정복하고 굴복시켰습니다. 이 전투를 '1차 아리야바르타 전투라고 합니다. ’라고 합니다. 마누스므리티에서는 동해에서 서해까지 그리고 빈디야찰과 히말라야 산맥 사이의 지역을 아리야바르타(Aryavarta)라고 부릅니다.

사무드라굽타의 'Dakshinapath' 캠페인

Prayag-Prashasti는 첫 번째 Aryavarta 캠페인 이후 Samudragupta의 Dakshinapath 캠페인을 언급합니다. 이는 인도 북부에서 세력을 강화한 사무드라굽타가 남쪽으로 진출하여 다크시나패스 정복을 계획하여 아이리키니 지역(에란)을 군사 활동의 중심지로 삼았음을 시사한다. Dakshinapath 캠페인에서 Samudragupta는 총 12명의 통치자를 물리치고 자신의 복종을 받아들이도록 강요했습니다. 남부의 파라지 지역과 그 나라의 이름은 프레이그-프로슈스티의 오니스빈과 바이스비오입니다. 나는 밀타에서 진카가 무능하다고 생각합니다-

대학의 주요 내용: 사우스 코슬의 경우, 빌라스퍼의 교육 기관, 라이푸르 및 샘퍼의 시설에 대해 알아보세요. Desh는 그에게 감사를 표했습니다. 건자암에 대한 이야기가 이미 발표되었습니다. 그의 국왕 슈리퍼스는 시리퍼의 반대편에 있습니다.

국가와 나가센의 통치가 남부 의회에 의해 금지되었습니다. 알았어. 남부 지역이나 비자 야트라는 남부 지역 사회에 속해 있습니다. 나는 당신의 죽음에 대해 잘 알고 있습니다. 이 사실은 그가 남쪽에 있는 호커 포비 왓츠의 상황에 대해 알고 있다는 것입니다. ㅋㅋㅋ

마하칸타르의 설명: 마하칸타르(Jungley Pradesh)에 있는 남부 지역의 코슬. Rameshinchur Mjumdar는 Mahanktar가 Odhisa에 대해 잘 알고 있다고 생각합니다. 다른 곳에서는 '마하반 ’라고 했습니다. 햄친더 라이처리는 마하칸타르의 포찬 칸타르와는 달리 조 완간가 에반은 해변의 코슬에 속해 있습니다. 그리고, 이즈칼 고쉬드와나의 쉔 츳글이 그렇습니다.

Flete와 Dineshinchur Sercar는 조 와카톡 마하라즈 파체의 위치에 있지 않습니다. 이 말은 다음과 같습니다. Mirashi의 아누만은 에반 공즈의 이름을 따서 2차 세계대전의 주역이 되었습니다. 그래 호가. 언더다커 와이샤드의 포찬 쇼크클프반시(Bundelland의 Jaso Avn 아제고의 왕) 예, 조 제이나(Josenath)가 현재 있고, 지스카 나몰레이(Jisca Namolley)가 샤와나(Survanath)에 있습니다.

산호의 설명: 버넷 에반(Bernet Evn)은 사우스캐롤라이나주에 있는 산호초의 이름을 딴 커로드의 이름을 따서 명명한 산호초입니다. 쿠우 위드완은 오디샤의 스완이 에쿠니크 콜라다와 함께 잘 지내고 있다고 생각합니다. 인도 레이의 말에 따르면 조 건자암 질레가 여기에 있습니다. 남부 산호국의 보호를 받는 사람들이 있습니다.

내용: 이 스완의 피찬 고다보리는 현재 피티만 피파럼에 속해 있으며, 조 프란신 칼은 피츠퍼에 있습니다. . 이것이 나몰레이 풀케신의 두 번째 이야기입니다. ㅋㅋㅋ ). 피티푸리의 마하라즈 보안관이 맙소사 (209)에서 조 키시 데이비스가 말했습니다. 그의 이름은 옳습니다.

코터의 상태: Cotter의 말은 건자암 질레의 진정한 동료와 동일합니다. Salator는 Gudligigi Taluka (Pushimi Chat)의 Bellary Jile과 함께 Wartman Cottur와 함께 있습니다. 지. 라마다스(Ramdas)의 아누사르 코터 마헨드라기리 스탄(Coutor Mhendragiri Susan)의 이름은 그의 이름이 바로 제3의 포비 샤트(Phadhion)의 모습입니다. 이 사람은 키시샤스크의 이름이 아무것도 없습니다.

두 지역이 혼란에 빠졌습니다. 이것은 국왕의 국왕이자 두 번째 국왕의 국왕인 코터의 니캇 코터입니다. 남쪽에 있는 평화로운 사람들은 그렇지 않습니다. 기아 만나 차히히, 킨투 이스 니카르슈는 정말 그렇습니다.

화면 설명: Fleet은 Airdol과 함께 있으며 Jubo Dubriel은 Odhisa와 동일합니다. 에르드플리 마나가 있다고 생각합니다. 이것이 바로 '시드칸텀'의 <신성한 이야기>입니다. 그 중 하나는 다음과 같습니다. 에라스플의 파찬 클링은 제니 차히치의 남부 위즈가팟텀에 있습니다.

설명: 키치의 남쪽에는 카지웜이 있습니다. 키치 남부 지역의 평판은 다음과 같습니다. 당신은 왕의 통치를 받았습니다. 중국의 Hwensanang은 이 회사의 제품이 아닙니다. 건강에 좋은 의견이 있습니다. 더 많은 사랑을 받으려면 길론과 연락을 취하는 것이 필요하지 않습니다.

현재 상태: Jiuswal의 주장은 Ichi Phuchan Heathigumfa가 평가에서 평가한 바에 따라 JIS의 국왕이 평가합니다. ㅋ 닐라즈 닐플리의 총리는 조 고다버리 질레의 의회에 대해 이야기했습니다. . 브람푸라스는 고다보리에서 가장 적합한 지역에 대해 이야기하고 있습니다. Prayag-Prustish는 매우 귀엽고 스탄이 더러워졌습니다. 이제 정말 끝났습니다.

Wangi의 설명: 벵기의 포찬 웨기 또는 패디-웨기가 여기에 해당합니다. 그것은 국왕과 고다보리의 해변에 있습니다. Vengi라는 이름의 사람은 Ez와 Widman이 존경하는 사람입니다. 허스티버먼 샬런카이안 밴시 네쉬 허스티버마 프롬 가타는 이미 마일과 함께 있습니다. 남부의 찰런카이안 주(Shalancayan Razvanish)는 주요 국가로, 지세 탈미는 '살케노이 ’ 그렇군요.

팔락 내용: 이것은 넬로 질레의 미국 대통령이 말하는 것입니다. 그는 이름이 Stan Pelv 국가 코치 센터에 있다는 것을 알았습니다. डुब팀 डुब, ील दिनेशचंद십시오 실제로 स स십시오 एवं हेमचंद हेमचंद십시오 실제로는 र यचौध십시오 실제로 प십시오.는지 님 प य प प효율 ति के 용사 को को 효어 용고 이티하스카는 파찬 유니크 팔콜루와 마찬가지로 조 고다버리가 무하나와 관련이 없습니다.

개발자 정보: 현재는 Manmanta에 있고 Wisgaapttom에 있는 질레도 마찬가지입니다. Wigagaptum은 Alamanchi의 이야기에 포함되어 있습니다. 이것이 바로 스탄 데버러추어가 현재 활동하고 있다는 사실입니다. 알라만치의 권위와 권위에 대한 믿음은 그와 관련이 있습니다. 이 말은 앨만칠리 대통령이 인정한 것입니다.

이것이 바로 벵기(Wengi)와 아보무크트(Avumuct) 국가의 문제입니다. 안녕하십니까? ण 더 나아가 더 많은 정보를 얻으실 수 있습니다.

교육 내용: 일부 이티하스카론은 스미커 쿠스탈푸르(Jo ​​Dvarcapuri)의 또 다른 이름입니다. Anusar의 Kusthalpur는 Tatpery Custhully의 Nadid의 Parshvarti 영역에 속합니다. 사실은 국토의 아르카트 질레가 현재 상태에 있다는 것입니다. 이 회사의 직원은 AZ에 대해 확신을 가지고 있습니다.

남방정책(사무드라굽타의 남부 정책)

이것은 남부의 남쪽에 있는 군사 정책에 관한 것입니다. . Prayag-Prustif는 이제 더 이상 이야기를 할 수 없으며 더 이상 아무것도 할 수 없다고 생각합니다. 그리고 이 문서는 다음과 같이 표시됩니다(검색어 razgruhणmocष्ष्त्रH ). इससे तीत तीत효사 प होत होत कि कि 용고 समुद समुद효야 이실리 정부는 'anec umullited razwawnshong co puunः प्र्त ्ठ्तated urne Vala'라고 말했습니다( 정밀한 국정 조정 정책 정책 ). 남부 연방 정부는 마하라즈 루(Maharaj Rhu)의 '군비에 대해 설명했습니다. ’ 그래서 그렇지-

는지>는지 हीत ग ग효야 प प 효치 स치;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용;용용;용;용용;용용;용용용;용용용용용용용;용용용용용용용용용용용용;;용용용용용용용용용;사;용용류 용사용용용용용류용용용류 환도용용사용사용사용사용사위사용용용위류 박 R류 박류 DIIOIOIOOIOIOOIOOOOOOOOODYOUOUOOOD 및 클리하!

는지>는지 ियं श 효치 न द효치 사용으 경우

संभवतः समुद समुद समुद समुद समुद समुद समुद समुद गुप इस 용고 में आने치치 용액용 액용기 용액 액용기 용용용 용액 용용용 용용용용;용용;용용;용용;용용;용용;용용;용용;용용;용용;용용;용용용;용용용;용용용;용용용용용;용용용용용용용용;용용용용용용용용용용용용용용용;;용용류용용용류용용용용치치치류치치류용용치용치용치용치위 D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D 주 주 주임으로 GLE GLE GEND GRY GREMPL 및 GREMA) 및 ">"> ">"> 임할할할 으로에서 임으로 विजित दक ज ज र 례 례 ज को को लौट 식사 औ दिय औ औ सह 용추 नुभूति प 효치 용고

कुछ कुछ इतिह इतिह इतिह 류 सक सक सक 효치 용고 है कि कि कि समुद समुद효야 पू दकन पू वी विजय विजय क क क त जब जब वह वह कृष कृष 효치 क 효치 용고 नदी बढ़ आय आय तो तो तो तो के독독 용어 증가;용;용 하여용 하여용 하여용용 용용용액 용용용 용용용 용용용 증가용 용용용 용용용 증가용용용용 용용용 용용용 용용용용 용용용용 용용용용용 용사 용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용인 계획? " " " प ग효사 염 य प효사 शस से से स효 증가용 액용치 용어 용용 하여용 하여용 하여용 하여용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용 용사 용사 R R 목 R 목 R 목노함서이다. यह यह उसकी  ■ 약화 औ बुद बुद बुद효야 त कि उसने 염 염 ीय दकन औ 효치 용고 घ घ की की की ओ 염 अभिय किय किय 효어 ऐस 효치어 용고 प प 염 व 효치 औ शकक효치 용액 용액 액용염 용용용 액용염 용용용 액용염 용용용 증가용 증가용 증가용 용용용용용용용용 증가용 증가용 증가용용용용용용 증가용 증가용 증가용용용용용용용용공용 증가용독용공공용; 증가용독용독용독용독용용용용공공용 책임용독용독용독용 용용용독용독용용용용염치치 D D D D D D D D D D 데 데 데 데 데 DIOIOY DAIOYEEED 일할할할할할할할할할할할할할할할할할할할할할할도 취임 때문에, में में मघ거나 फि십시오 लगत लगत भी भी कि कि कि समुद समुद 효치 गुप효 증가용 용고 ने दक사용 용추 액용치 용액 액치염용 액용염 용용용 액용용 용용용 증가용용용 용용용용 용용용용 용용용 용용용 용용용용 용용용용 용용용용용 용용용용용용 용용용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용 용사 용 용 용광 R 목 ए ■ लेख लेख ण स स효er पष है है कि ऐ ऐ십시오는지 िकिणि ■는지 प  समुद십시오 समुद십시오 गुप십시오 क क क 식사 संभव संभव है है समुद समुद गुप효야 증가

क 접한 शीप십시오 स स स 효치 क 용추 अनुम 용추 용액 है कि दक 효치 용고 प दल십시오 थम थम थम में कोट कोट 효어 टू के 효치 염 मिदत효사 용동 दूस ■ दल दल े अवशिष अवशिष 효치 ट नव- र- 휴즈 सम ज के के न न न효야 सम 효치 थे치 용고 प사치 प사용 용고

आ십시오. दंडेकर का कहना है कि दक्षिण के सभी बारह नरेश समुद्रगुप्त के विरुद्ध एक ही दल में संगठित थे और समुद्रगुप्त ने इस संगठित मोर्चा को कोलेयर-कासार के तट पर हराया था। प ग효er प को को को को को को 용추 ल कह 효치위 용어 용액 용어 용액 액용기 용액 용액 용액 용액 용액 용액 용액 용용용 용용용 액용용 용용용용; 용용용 용용용 용용용용용 용용용용용용용 용용용용 용용용용용용 용용용용용용용용용용용 용액용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용 용사 용사광한다들은 장발할으로 संगठित तत 류 होन 효어 होन 효치 प प में독어 액어치 용액 용액 용액 용액 용용용 용액 용용용 용액 용용용 용액 용 액용 용액 용용용 용액 용액 용용용 용액 용 액용 용액 용액 용액 용용하여 용용하여 용용용 용용하여 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용 용용 경어 용용하여 용용하여 용용용 용용 용용용용 용용용용 용용 경어 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용액용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용거거용용용 경액 경용용용용용액액액용용 용용용 용용독 용용용용 용용용용 용용할할용 하여어용 으로용용용용용용용용용용용용치치치치치치치치치 D 기치치 하여치 하여치치치치치 하여치 하여위치 하여치 하여치 하여치하여 D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D 먹으로) वस गुप गुप समुद효사 염 गुप गुप ने दक दक효율 पथ के न효사 용액 염 एक एक य य दो युद효치 염 नहीं नहीं, बल십시오.

">"> aywally अनुम क 아름다운 है है है कि कि कि समुद समुद समुद 효치 사; वस षिण वस तुतः 효치 तुतः -पू다는 경우 एशिय एशिय के स 효치 용고 कुबे र धनंजय십시오 औ जैसे न न न उनकी उनकी 용동 इस न न न अभिय अभिय अभिय द 효치 व치 류 गुप효사 गुप ने독독 용고 पू पू पू पू효야 के 효치어 용고 से 용고

समुदसमुद효율 गुप 효치 क 효치 द 효치치위; 용어용;용;용;용;용;용;용;용;용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용 [년 년 년 년 년 년 년 년 년 년 년 년 년 년 년 년용용용용 5 5 5 5 5 5 5있다있다 것이다하다하다 수이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다 것이다.합니다합니다

कौटिल십시오 के के अ अ십시오 अ अ십시오. अ अ십시오. आटविक आटविक 류 एं सेन युद के के लिए बहुत उपयोगी होती थीं। थीं। प ग십시오 प से से से पत 효치 चलत 효치위 액어치 용액 액용기 용용용 용액 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용용 용용용용 용용용용용 용용용용 용용용용용용용 용용용용용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용액용용용용용용용용용 증가용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용금용 증가용용용용용용용용용용용용용용용용위해치용치치치치치치치치치 D D D D DI D DIN함으로 य )। फ십시오 के के के अनुस अनुस र ये आटविक र र는지 ज ज 효치 उत उत효치 용고 में ग ग जीपु जीपु से 염 जबलपु십시오 (डभ ) तक फैले हुए हुए थे। समुद त효사 गुप गुप की आटविक치용 액용염용 액용치 용용용 액용기 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용용용 용용용용용용 용용용용 용용용용용용용 용용용용용용 용용용용용용용용용용용용용 용사용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용치사사 처리루 처리류 R R 기 D이다 D이다이다이다이다이다이다. ‘श आद ■ 켄트 को को पू 총 ण किय किय।। संभवतः संभवतः आटविक इन इन इन는지 इन ज प प प विजय विजय के के उपलक 효치 ष사용 य में उसने 용고 उसने व व व व 효치 용추 र효사 용고 प 효치 사음 र क 효치 की 효치위 용고 किय 효치 용고`` वव효er> व य새> ‘धि उप उप उप की ध 류 ण 용고

सीम सीम र र र 약정 ज की (프론티어 국가의 승리)

प्रयाग-प्रशस्ति की बाईसवीं पंक्ति में कुछ प्रत्यन्त शक्तियों का नामोल्लेख मिलता है जिन्होंने समुद्रगुप्त के आर्यावर्त्त और दक्षिणापथ के अभियानों से भयभीत होकर उसकी अधीनता स्वीकार कर ली थी। ऐसे सीमांत राज्य दो प्रकार के थे- पहली कोटि में पाँच प्रत्यंत राज्य थे जो उत्तरी एवं उत्तरी-पूर्वी सीमा पर विद्यमान थे। दूस में में कोटि ी म म 효치 अ अ효 증가용 용어 용액용 액용기 용용용하여 용어 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용용 용용용 용용 용용용용 용용 용용용용 용용 용용용용 용용 용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용 용주용용용용용용용용용용용용용용용용용용용 용사용용치용용용치용치 처리용 처리용 박 접 계획 D D D D D D D D D D D D D D D D D D D DAS함으로 इन इन इन ■ ■ 님 ने ने स 효치 वयमेव समुद사용 경우 की अधीनत अधीनत अधीनत 효어 स 효치 वीक치 염 ली। ली। क ■ बनक  익 ■는지 व व प 효치 प 효치 용추 यंत र र효치 염 हैं- समतट समतट समतट समतट समतट समतट डव म, क 는지, क 는지 님, क क십시오 실제로

समतट : हेमचंद십시오. सुध चट십시오 क क십시오 क십시오 टोप 변말 님 के के अनुस अनुस 식사 त 변지 त  त십시오는지 님 गंग गंग एवं एवं ब ब효사 염 नदियों के बीच की भूमि से है। वस십시오 इसक तुतः तुतः आशय आशय 효어 षिण -다는 경우 बंग बंग से치

डवμ : फ십시오 के के के अनुस अनुस र यह आधुनिक आधुनिक ढ ढ 식사 क क क प십시오 प प십시오 र न न न 용추।। के. "

क 접한> क से ूप십시오 म म त त 효치 त사용 사공 असम असम है। है। समुद त효야 क 효치 समक 용추 용어 용액 액용기 용어 용어 용액 용용용 용용용 용액 용용하여 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용하여 용용하여 용용 용용 용용 용용 용용 용용 용용 용용 용용 용용 용용 용용 용용 용용 용용 용용 용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용장사용용용용용용용용용용용용용용 증가용치용용용치용용치치용치치치치치 D 검할할 으로용 하여치 하여치 하여치 하여치 하여치위치위치 D D D D D D D D D D D D D D D D D D 박 D D D D D D D D D D DATIL 'BAMET).

कक무 님 님 : फ십시오 ने ने लीट लीट पहच पहच पहच치 ज사용 액용치 용액 액용기 용액용 액용기 용용용 용액 용액 용용 하여용하여 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용어 용용 용용 용용 용용 용용어 용용하여 용용용 용용용용 용용 경어 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용액용용용용용용용용용용용용용용용용용용용치용 용 하여용용용용용용용용치치치치치치용치류독치 박할 D D 19한다고한다고 생각한다. "

नेपμ : प नेप효사 समुद त효야 यह यह यह Δ ■ Δ र वैश वैश के के लिच효치 염 र र효 증가용치치 용액 용액 용액 용액 용액 용액 용용용 용용용 용용용 용용하여 용용하여 용용하여 용용하여 용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용액용용용용용용용용용 증가용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용란대금 증가용용용용용용용용용용용치용용치치치치치치치치용치치치 D 검 D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D DAT대

नौ गण गण십시오

सीम ∈ ंत (प십시오 तत십시오 की की त की की की दूस दूस효 증가용치치치 액치치 용액 액치염용치용용;용;용용;용용;용용;용;용용;용용;용용;용용;용용;용용;용용;용용용;용용용;용용용용;용용용용용용용용;용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용사용용사용용용용용용용용용용치용 D D D D D D D D D D D D는 임 으로급으로 임 으로급으로 임 으로급으로 임 으로급으로; समुद तक효사 समुद효사 गुप 효치위 용고 विव विव효 증가용;용;용 하여치위 용액 액치위 용액 액치관 용액 액치관 용 피해

मμ : म र म लव 효치 사용 चीन치용 액용기 용어 용용 하여용하여 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용액 용용하여 용용용 용용용 용용용 용용하여 용 으로어 용용 용용 용용 용용용 용용하여 용 으로어 용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용액용용용용용용용용용용용용용용용용용용금액액액용 용 으로용용용용용용용용용용용용용위용치용치치치치용용용용용용용용용치치위 박치 박치위치치위위위위위 D위 D D D 박으로 D D D D D D D D D D D D 3 D D 3리지 D린 D D D D D D D D D D 4 데 데 4 데 4 데 데 데 데 데 데 데 DP D D 이다류 때문에 나는 그녀 यून ने यून लेखकों नी म म म को को‘ मल거나 ‘जो 접한 है कह कह सिकंद सिकंद सिकंद के के는지 आक आक आक के समय समय पंज पंज में कहीं श श श श 염 थे। थे। थे। थे। मजूमद 접한 के के अनुस अनुस अनुस समुद효야 समुद मेव मेव समय 용고 में वे वे मेव मेव मेव मेव मेव मेव मेव 용동 मंदसौ십시오 में अभिलेखों अभिलेखों म 효치 संवत 효치 용고 प 효치 प 효치 चु효사 용액 염 है है कि कि는지

अअ무 님 : इस इस ज ज 약 촬영

यौधेय : इस इस की की गण मुद मुद효사 एँ सह 효치 용고 से मुल मुल 효치 त तक तक के독독 용어 용액;용;용;용 하여용하여 경우 용어; 용어; ‘की उत거나 विजयगढ़ विजयगढ़ से से लगत लगत है कि कि इनक इनक इनक치 염 ज ज ज किसी समय आधुनिक आधुनिक भ भ भ 픈 तक फैल फैल हुआ थ 효치।; संभवतः संभवतः संभवतः यह यह यह 약 약화

मद십시오. प क효사 चीन र क में में इस치용 액용기 용용용 용액 용용용 용액 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용용 용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용용용용용용 용용 용용용 용용용용 용용용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용 용사 용사 용 용 R R 목 목 장 관 장으로는 임으로 2 임으로 संभवतः संभवतः लव लव म म गणों की की 용추 용어 용액용 액용기 용어 용용 하여용 하여용 하여용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용용용용용 용용 용용용용 용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용액용 용용용용용용 증가용용용용용용용용용용용용용치용위위용용용용용치용용치치류위치 박하 D D D D DALTAM समुद त십시오 समुद गुप के समय में में इनक 아름다운 श श श효사 염 स स효율 नहीं नहीं है।

⇒ आभी ■ समुद त효사 गुप के के समय में 용고 यह गण효사 용고 액용치 용용용 용액 용용 하여용 하여용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용 용용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용 용용용용용용용 용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용용 용사 용 접 총할하다 하여용용용용용용위용용위용치치치치치치용용치치치치 D D D D D D D D D D D D D D D 데 먹할할으로 일부 यह थ थ 효치 स치 प 효치 사치용 용한 आभी आभी효치 염 तिनिधित효 증가 용한

प प효er> इस इस는지 ज ज गण 효치 के लोग मध 효치 용고 प 효치 용고

सनकμ : इस इस ज 류 약정 य के लोग आधुनिक भिलस भिलस में में श 용추 चंद्रगुप्त द्वितीय के उदयगिरि के वैष्णव गुहालेख (गुप्त संवत् 82) से पता चलता है कि सनकानीक महाराज भिलसा में गुप्तों की अधीनता स्वीकार करता था। संभवतः णुद णुद 효치 विष치 समुद사용 용한 गुप क क समक 용추 용어 सनक 효치 मह 용추 용

काक: काक गणराज्य का उल्लेख महाभारत में है। काक लोग संभवतः आधुनिक साँची में शासन करते थे। वहाँ से प्राप्त कुछ लेखों के अनुसार उसका प्राचीन नाम काकबाट अथवा काकनादबाट था।

खरपरिक: प्रयाग-प्रशस्ति के खरपरिकों की पहचान बतीहागढ़ के लेख में उल्लिखित खरपर (खर्पर) जाति से की जाती है। लेख के प्राप्ति-स्थान से लगता है कि खरपरिक लोग दमोह (मध्य प्रदेश) में राज्य करते थे। संभवतः खरपरिक शैव मतावलम्बी थे और शिवगणों की भाँति खर्पर धारण कर युद्ध करते थे (खर्परपाणयः ).

समुद्रगुप्त की सीमांत नीति (Samudragupta’s Frontier Policy)

प्रयाग-प्रशस्ति की बाईसवीं-तेईसवीं पंक्ति से पता चलता है कि समुद्रगुप्त ने इन सीमांत राज्यों को अपने अधीन कर इनके शासकों को सभी प्रकार के कर देने (सर्वकरदान ), अपनी आज्ञा का पालन करने (आज्ञाकरण ) तथा विशिष्ट अवसरों पर राजधानी में स्वयं उपस्थित होकर गुप्त-सम्राट को प्रणाम करने (प्रणामागम न) के लिए बाध्य किया था। इससे लगता है कि इन गणराज्यों ने सम्राट के प्रचण्ड शासन (परितोषित प्रचण्डशासनस्य ) को स्वीकार कर अपनी पृथक् सत्ता बनाये रखना ही हितकर समझा।

इन सीमांत राज्यों की विजय के बाद समुद्रगुप्त का राज्य उत्तर में हिमालय, दक्षिण में विंध्य पर्वत, पूर्व में ब्रह्मपुत्र नदी और पश्चिम में चम्बल और यमुना नदियों तक विस्तृत हो गया था। अल्तेकर का अनुमान है कि महत्त्वाकांक्षी समुद्रगुप्त के सैन्य-अभियान के कारण गणराज्यों को बड़ा धक्का लगा। संभवतः कुछ गणराज्यों का अस्तित्व भी समाप्त हो गया। किंतु चंद्रगुप्त द्वितीय के उदयगिरि लेख से लगता है कि अधीनस्थ राज्यों के रूप में गणराज्यों की सत्ता समुद्रगुप्त के बाद भी विद्यमान थी।

विदेशी शक्तियाँ (Foreign Powers)

प्रयाग-प्रशस्ति की तेईसवीं पंक्ति में कुछ विदेशी शक्तियों- देवपुत्रषाहि षाहानुषाही, शक-मुरुंड, सिंहलद्वीप और सर्वद्वीपवासी का भी उल्लेख मिलता है, जिन्होंने समुद्रगुप्त को आत्मसंर्पूण, कन्याओं का उपहार तथा गरुड़ मुद्रा से अंकित उसके आदेश को अपने-अपने शासन-क्षेत्रों में प्रचलित करना स्वीकार कर लिया था (आत्मनिवेदन कन्योपायनदान गरुत्मदंक स्वविषयभुक्ति शासन याचनाद्युपायसेवा ).

देवपुत्रषाहि षाहानुषाही: इससे तात्पर्य उत्तर कुषाणों से है। ए.एस. अल्तेकर के अनुसार समुद्रगुप्त के समय उत्तर कुषाण नरेश किदार था जो पुरुषपुर (पेशावर) में राज्य करता था। वह पहले ससैनियन नरेश शापुर द्वितीय की अधीनता स्वीकार करता था। संभवतः किदार कुषाण ससैनियन नरेश की अधीनता से मुक्त होना चाहता था, इसलिए उसने समुद्रगुप्त के दरबार में अपना दूतमंडल भेजा था। रमेशचंद्र मजूमदार के अनुसार उत्तर-पश्चिम भारत में गडहर नरेश भी समुद्रगुप्त की अधीनता स्वीकार करता था क्योंकि उसकी एक मुद्रा पर ‘समुद्र’ उत्कीर्ण है।

शक: शक उस समय पश्चिम भारत में शासन कर रहे थे। अल्तेकर के अनुसार समुद्रगुप्तकालीन महाक्षत्रप रुद्रसेन तृतीय था।

मुरुण्ड: टॉल्मी के भूगोल से पता चलता है कि मुरुण्ड लोग गुप्तों के अभ्युदय के पूर्व गंगा की ऊपरी घाटी में राज्य करते थे। चीनी स्रोतों में इन्हें ‘मेउलुन’ It has been said. इनका राज्य गंगा नदी के मुहाने से सात हजार ली (लगभग 1200 मील) की दूरी पर स्थित था। यह स्थान कन्नौज हो सकता है। हेमचंद्र के अभिधानचिंतामणि ग्रंथ के अनुसार मुरुण्डों का एक राज्य लम्पाक (आधुनिक लघमन) में स्थित था। संभवतः लघमन के मुरुण्डों के साथ समुद्रगुप्त का कोई राजनीतिक संबंध था।

सिंहलद्वीप: सिंहलद्वीप से तात्पर्य श्रीलंका से है। चीनी स्रोतों से पता चलता है कि समुद्रगुप्त के समकालीन श्रीलंका के शासक मेघवर्ण (चि-मि-किआ-मो-पो) ने बौद्ध यात्रियों की सुविधा के निमित्त बोधिवृक्ष के उत्तर की दिशा में एक सुंदर बौद्ध मठ बनवाया था। इस कार्य की अनुमति प्राप्त करने के लिए सिंहल नरेश ने उपहारों सहित अपना दूतमंडल समुद्रगुप्त की सेवा में भेजा था। ह्वेनसांग की यात्रा के समय यहाँ एक हजार से अधिक बौद्ध भिक्षु निवास करते थे।

सर्वद्वीपवासी: प्रयाग-प्रशस्ति से पता चलता है कि सिंहल के अतिरिक्त कुछ अन्य द्वीपों के वासियों ने भी (सर्वद्वीपवासिभिः ) समुद्रगुप्त को बहुमूल्य उपहारादि दिया था। कुछ इतिहासकार सर्वद्वीप से तात्पर्य वायु पुराण में उल्लिखित अठारह पूर्वी द्वीपों से मानते हैं।

इस प्रकार सिंहल, शक, मुरुंड और कुषाण आदि विदेशी शक्तियों ने समुद्रगुप्त की अधीनता स्वीकार कर ली थी। किंतु हरिषेण ने यह स्पष्ट नहीं किया है कि इन शक्तियों के साथ समुद्रगुप्त का कोई प्रत्यक्ष युद्ध हुआ था अथवा मात्र कूटनीतिक संबंध था। जो भी हो, इतना स्पष्ट है कि ये शासक आत्म-निवेदन, कन्योपायन और भेंट-उपहारादि के द्वारा महाप्रतापी गुप्त सम्राट को संतुष्ट रखते थे और उसके कोप से बचे रहते थे।

समुद्रगुप्त का साम्राज्य-विस्तार (Samudragupta’s Empire Expansion)

अपनी विजयों के परिणामस्वरूप समुद्रगुप्त एक विशाल साम्राज्य का स्वामी हो गया। पश्चिम में गांधार से लेकर पूर्व में असम तक और दक्षिण में सिंहल (लंका) द्वीप से लेकर उत्तर में हिमालय के कीर्तिपुर जनपद तक समुद्रगुप्त की तूती बोलती थी। आर्यावर्त के प्रदेश उसके प्रत्यक्ष नियंत्राण में थे; दक्षिणापथ के शासक उसकी अनुग्रह से अपनी सत्ता बचाए हुए थे; सीमांत-प्रदेशों के राज्य और गणराज्य उसे नियमित रूप से कर भुगतान करते थे और पश्चिमोत्तर भारत की विदेशी शक्तियाँ व दूरस्थ राजा भेंट-उपहारादि समखपत कर उसके साथ मैत्री-संबंध स्थापित किये हुए थे। प्रयाग-प्रशस्ति में स्पष्ट शब्दों में कहा गया है कि ‘पृथ्वीभर में कोई उसका प्रतिरथ (विरुद्ध खड़ा होने वाला) नहीं था, संपूर्ण पृथ्वी को उसने एक प्रकार से अपने बाहुबल से बांध रखा था (बाहुवीर्यप्रसरण धरणिबंधस्य )। वस्तुतः समुद्रगुप्त के शासनकाल में सदियों के राजनीतिक विकेंद्रीकरण तथा विदेशी शक्तियों के आधिपत्य के बाद आर्यावर्त एक बार पुनः नैतिक, बौद्धिक एवं भौतिक उन्नति की पराकाष्ठा पर पहुँच गया था।

समुद्रगुप्त की प्रशासकीय व्यवस्था (Samudragupta’s Administrative System)

समुद्रगुप्त एक नीति-निपुण शासक था। उसके शासन-प्रबंध के संबंध में अधिक ज्ञात नहीं है। संभवतः साम्राज्य का केंद्रीय भाग उसके प्रत्यक्ष नियंत्रण में था। प्रयाग- प्रशस्ति में उसके कुछ पदाधिकारियों के नाम मिलते है-

संधिविग्रहिक: यह संधि तथा युद्ध का मंत्री होता था। समुद्रगुप्त का संधिविग्रहिक हरिषेण था जिसने प्रयाग-प्रशस्ति की रचना की थी।

खाद्यटपाकिक: यह राजकीय भोजनशाला का अध्यक्ष होता था। इस पद पर ध्रुवभूति नामक पदाधिकारी नियुक्त था।

कुमारामात्य: ये उच्च श्रेणी के पदाधिकारी होते थे जो अपनी योग्यता के बल पर उच्च से उच्च पद प्राप्त कर सकते थे। गुप्तलेखों में विषयपति, राज्यपाल, सेनापति, मंत्री आदि सभी को कुमारामात्य कहा गया है।

महादंडनायक: दिनेशचंद्र सरकार के अनुसार यह पुलिस विभाग का प्रधान अधिकारी तथा फौजदारी का न्यायाधीश था। अल्तेकर के अनुसार यह सेना का उच्च पदाधिकारी होता था।

समुद्रगुप्त को युद्धों में व्यास्त रहने के कारण शासन-व्यवस्था का स्वरूप निर्धारण करने का अधिक अवसर नहीं मिला। प्रयाग-प्रशस्ति में ‘भुक्ति ’ तथा ‘विषय ’ शब्दों के प्रयोग से लगता है कि साम्राज्य का विभाजन प्रांतों तथा जिलों में किया गया था।

अश्वमेध यज्ञ : संपूर्ण भारत में एकछत्र अबाधित शासन स्थापित कर और धरणिबंध के आदर्श को पूर्णकर समुद्रगुप्त ने अश्वमेध यज्ञ का अनुष्ठान किया तथा ‘पराक्रमांक’ की उपाधि धारण की। प्रयाग-प्रशस्ति में अश्वमेध यज्ञ का उल्लेख नहीं मिलता है। इससे लगता है कि इस अश्वमेध यज्ञ का संपूादन प्रशस्ति के लिखे जाने के बाद हुआ था। स्कंदगुप्त के भितरी लेख में समुद्रगुप्त को ‘चिरोत्सन्नाश्वमेधहर्त्तुः ’ (चिरकाल से परित्यक्त अश्वमेध-यज्ञ का अनुष्ठान करनेवाला) और प्रभावतीगुप्ता के पूना ताम्रलेख में ‘अनेकाश्वमेधयाजिन् ’ (अनेक अश्वमेध यज्ञ करनेवाला) कहा गया है।

अश्वमेध-यज्ञ के उपलक्ष्य में ही समुद्रगुप्त ने अश्वमेध प्रकार की मुद्राओं का प्रचलन किया होगा। इन मुद्राओं के पुरोभाग पर यज्ञ-यूप में बंधे अश्वमेध अश्व का अंकन है और पृष्ठ भाग पर सम्राट की उपाधि ‘अश्वमेध-पराक्रमः ’ मिलती है जो उसके अश्वमेध यज्ञ किये जाने का प्रमाण है। रैप्सन का अनुमान है कि समुद्रगुप्त ने संभवतः कुछ राजकीय मुहरों पर भी अश्वमेध-यज्ञ से संबंधित दृश्यों को अंकित करवाया था। मिट्टी की ऐसी एक मुहर ब्रिटिश संग्रहालय में है जिस पर अश्वमेध का अश्व यज्ञ-यूप में बंधा है और ऊपर ‘पराक्रमः ’ लेख अंकित है। यह मुहर समुद्रगुप्त की ‘अश्वमेध-पराक्रमः’ उपाधि का स्मरण कराती है। प्रयाग-प्रशस्ति से ज्ञात होता है कि इन अश्वमेध यज्ञों के अवसर पर वह कृपणों, दीनों, अनाथों और निर्बल लोगों की सहायता कर उनके उद्धार का प्रयास करता था।

समुद्रगुप्त की मुद्राएँ (Samudragupta’s Currencies)

समुद्रगुप्त प्रतिभा-संपन्न सम्राट था जिसने अपने पिता द्वारा प्रवर्तित गुप्त मुद्रा-कला को संवर्द्धित करते हुए छः प्रकार की स्वर्ण-मुद्राओं का प्रचलन करवाया। इन मुद्राओं से समुद्रगुप्त की व्यक्तिगत अभिरुचि और उसके शासनकाल की घटनाओं पर प्रकाश पड़ता है। उसके द्वारा प्रवर्तित छः प्रकार की मुद्राओं का विवरण निम्नलिखित है-

धनुर्धर प्रकार: धनुर्धर प्रकार की मुद्राओं के पुरोभाग पर सम्राट युद्ध की पोशाक में धनुष-बाण लिए खड़ा है तथा मुद्रालेख ‘अजेय राजा पृथ्वी को जीतकर उत्तम कर्मों द्वारा स्वर्ग को जीतता है’ द्धअप्रतिरथो विजित्य क्षितिं सुचरितैः दिव जयति) उत्कीर्ण है। पृष्ठ भाग पर सिंहवाहिनी देवी के साथ उसकी उपाधि ‘अप्रतिरथः ’ अंकित है।

परशु प्रकार: इस प्रकार की मुद्राओं के मुख भाग पर परशु लिए राजा का चित्र तथा मुद्रालेख ‘कृतांत परशु राजा राजाओं का विजेता तथा अजेय है’ (कृतांतपरशुर्जयतयजित राजजेताजितः ) उत्कीर्ण है। पृष्ठ भाग पर देवी की आकृति और उसकी उपाधि ‘कृतांत परशु’ अंकित है।

व्याघ्रनिहंता प्रकार: इन मुद्राओं के पुरोभाग पर एक सिंह का आखेट करते हुए समुद्रगुप्त की आकृति तथा उसकी उपाधि ‘व्याघ्रपराक्रमः ’ अंकित है। पृष्ठ भाग पर मकरवाहिनी गंगा की आकृति के साथ ‘राजा समुद्रगुप्तः ’ उत्कीर्ण है। ये सिक्के सर्वाटविकराजविजय से संबंधित प्रतीत होते हैं।

वीणावादन प्रकार: इस प्रकार की मुद्राओं के पुरोभाग पर वीणा बजाते हुए राजा की आकृति तथा मुद्रालेख ‘महाराजाधिराजश्रीसमुद्रगुप्तः’ उत्कीर्ण है। पृष्ठ भाग पर कार्नकोपिया लिए हुए लक्ष्मी की आकृति अंकित है। इससे लगता है कि समुद्रगुप्त संगीत और कविता का भी प्रेमी था।

गरुड़ प्रकार: इन मुद्राओं के पुरोभाग पर राजा की अलंकृत आकृति के समक्ष गरुड़ध्वज तथा मुद्रालेख ‘सैकड़ों युद्धों का विजेता तथा शत्रुओं का मान-मर्दन करने वाला अजेय राजा स्वर्ग को जीतता है’ (समरशत वितत विजयोजित रिपुरजितो दिवं जयति ) अंकित है। पृष्ठ भाग पर सिंहासनासीन लक्ष्मी का चित्र और ‘पराक्रमः’ शब्द उत्कीर्ण है। इस वर्ग की मुद्राएँ सर्वाधिक प्रचलित थीं।

अश्वमेध प्रकार: समुद्रगुप्त ने ‘धरणिबंध’ के उपलक्ष्य में अश्वमेध प्रकार की मुद्राओं का प्रचलन किया था। इन मुद्राओं के पुरोभाग पर यज्ञ-यूप में बँधे अश्व का चित्र तथा मुद्रालेख ‘राजाधिराज पृथ्वी को जीतकर तथा अश्वमेध यज्ञ का अनुष्ठान कर स्वर्गलोक की विजय करता है’ (राजाधिराजो पृथ्वी विजित्य दिवं जयत्या गृहीत वाजिमेधः ) उत्कीर्ण है। पृष्ठ भाग पर राजमहिषी दत्तदेवी की आकृति के साथ-साथ सम्राट की उपाधि ‘अश्वमेध-पराक्रमः’ मिलती है।

समुद्रगुप्त का चरित्र एवं व्यक्तित्व (Samudragupta’s Character and Personality)

समुद्रगुप्त एक दूरदर्शी एवं पराक्रमी सम्राट था। इसने आर्यावर्त्त के राजाओं का उन्मूलन तथा सुदूर दक्षिण के राज्यों की विजय कर अपनी उत्कृष्ट सैनिक प्रतिभा का परिचय दिया। उसकी मुद्राओं पर कृतांत-परशु, सर्वराजोच्छेता, व्याघ्र-पराक्रमः तथा अश्वमेध-पराक्रमः जैसी भारी-भरकम उपाधियां मिलती हैं जो उसके व्यक्तित्व एवं कृतित्व का दर्पण हैं। प्रयाग-प्रशस्ति के अनुसार उसमें सैकड़ों युद्धों में विजय प्राप्त करने की अपूर्व क्षमता थी; अपनी भुजाओं से अर्जित पराक्रम ही उसका सबसे उत्तम बंधु था; परशु, बाण, शंकु, शक्ति आदि अस्त्रों-शस्त्रों के सैकड़ों घावों से उसका शरीर सुशोभित था। उसने अपने विजय अभियान में भिन्न-भिन्न राज्यों के साथ एक-दूसरे से सर्वथा भिन्न न्यायोचित नीतियों का आश्रय लिया जो उसकी दूरदर्शिता और बुद्धिमत्ता का परिचायक है। प्रयाग-प्रशस्ति में उसे ‘देव’ (लोकधाम्नो देवस्य ) कहा गया है। वह उसी सीमा तक मनुष्य था, जहाँ तक वह लौकिक क्रियाओं का अनुसरण करता था। प्रयाग-प्रशस्ति में इस अचिंतय पुरुष की तुलना कुबेर, वरुण, इंद्र और यमराज जैसे देवताओं से की गई है तो एरण लेख में पृथु, रघु आदि नरेशों से। वह पराक्रम, शक्ति और विनम्रता जैसे सद्गुणों का भंडार था। उसकी सैनिक योग्यता से प्रभावित होकर ही इतिहासकार स्मिथ ने उसे ‘भारतीय नेपोलियन ’ की संज्ञा दी है।

समुद्रगुप्त कवि तथा संगीतज्ञ भी था। वह उच्चकोटि का विद्वान् तथा विद्या का उदार संरक्षक भी था। महादंडनायक ध्रुवभूति के पुत्र संधिविग्रहिक हरिषेण ने उसके वैयक्तिक गुणों और चरित्रा के संबंध में प्रयाग-प्रशस्ति में लिखा है कि ‘उसका मन विद्वानों के सत्संग-सुख का व्यसनी था। उसके जीवन में सरस्वती और लक्ष्मी का अविरोध था। उसने अनेक काव्यों की रचना करके ‘कविराज’ की उपाधि प्राप्त की थी (विद्वज्जनोपजीव्यानेक काव्यक्रियाभिः प्रतिष्ठित कविराजशब्दस्य )। यद्यपि समुद्रगुप्त की किसी रचना का ज्ञान नहीं है, किंतु वामन के काव्यालंकार सूत्रा से पता चलता है कि उसका एक नाम ‘चंद्रप्रकाश ’ भी था। संभवतः वह प्रसिद्ध बौद्ध विद्वान् वसुबंधु का आश्रयदाता था।

वह महान् सम्राट संगीत और वीणा-वादन में निपुण था। अपनी मुद्राओं पर वह वीणा बजाते हुए प्रदर्शित किया गया है। प्रयाग-प्रशस्ति में कहा गया है कि गांधर्व विद्या में प्रवीणता के साथ उसने देवताओं के स्वामी (इंद्र) के आचार्य (कश्यप), तुम्बुरु, नारद आदि को भी लज्जित कर दिया था।

समुद्रगुप्त उदार, दानशील, असहायों तथा अनाथों का आश्रयदाता था। वह सज्जनों का उद्धारक और दुर्जनों का संहारक था। उसकी नीति थी कि साधु का उदय और असाधु का प्रलय हो। प्रसन्न होने पर वह कुबेर और क्रुद्ध होने पर यम के समान था (धनान्तकतुष्टिकोप तुल्यः )। उसके यश से तीनों लोक पवित्रा होते थे। उसका हृदय इतना कोमल था कि भक्ति और झुक जाने मात्र से वह वश में हो जाता था। प्रशस्ति में कहा गया है कि उसकी उदारता के कारण ‘श्रेष्ठकाव्य (सरस्वती) तथा लक्ष्मी का शाश्वत विरोध सदा के लिए समाप्त हो गया था। इस प्रकार यदि एक ओर वह मृदु-हृदय एवं अनुकंपावान था, तो दूसरी ओर कृतांतु परशु भी था।

समुद्रगुप्त एक धर्मनिष्ठ सम्राट था जो वैदिक मार्ग का अनुयायी था। उसे धर्म की प्राचीर (धर्मप्राचीरबंधः ) कहा गया है। गया ताम्रपत्र में उसकी उपाधि ‘परमभागवत ’ मिलती है। वह विविध सुंदर आचरणों से युक्त बहुमुखी प्रतिभा से संपन्न सम्राट था। प्रयाग-प्रशस्ति के अनुसार विश्व में कौन सा ऐसा गुण है जो उसमें नहीं है (कोनुसाद्योऽस्य न स्याद् गुणमति )। रमेशचंद्र्र मजूमदार सही लिखते हैं कि ‘लगभग पाँच शताब्दियों के राजनीतिक विकेंद्रीकरण तथा विदेशी आधिपत्य के बाद आर्यावर्त्त पुनः बौद्धिक तथा भौतिक उन्नति की पराकाष्ठा पर पहुँच गया।’